%20(7500%20%C3%97%201400px).png){kind=logo}
Koken op gas is één van de populairste manieren om tijdens een trektocht water op te warmen of een maaltijd klaar te maken. Behalve dat het makkelijk is in gebruik, heb je er erg weinig voor nodig: een gaspatroon, een brander en wat lucifers of een aansteker. Maar welke gaspatronen moet je kopen en hoe weet ik hoeveel gas er nog in een gebruikt patroon zit? Het antwoord op deze en nog vele andere vragen krijg je in dit artikel.
Inhoud van dit artikel:
Welke soort aansluiting heb ik nodig?
Eén van de belangrijkste dingen waar je op moet letten bij de aankoop van gaspatronen, of gascartouches, is de aansluiting van de brander op de gaspatroon. Sowieso hebben ongeveer alle branders die bij ons in de buitensportwinkels liggen een schroefmechanisme voor het gaspatroon, in tegenstelling tot het kliksysteem van Campingaz. Let daar dus op bij de aankoop, want in alle landen - buiten Frankrijk - zijn gaspatronen met een schroefdraad makkelijker te vinden dan die met het kliksysteem van Campingaz. Om het met Engelse termen te zeggen, het gaat om "threaded" (schroefdraad) of "non-threaded" (klik) gaspatronen.
Beide aansluitingen hebben hoe dan ook een Lindalklep die de patroon afsluit na ontkoppeling van de brander. Dit in tegenstelling tot doorprikbare gaspatronen die niet geschikt zijn voor gebruik op trektocht, want eens doorprikt kan je de brander er niet afhalen tot de patroon leeg is.
De schroefdraad op de gaspatroon van MSR (links) en het kliksysteem van Campingaz (rechts). Je zal gaspatronen met een aansluiting zoals die van MSR veel vaker vinden dan die van Campingaz.
Hoeveel gas zit er nog in mijn gebruikte fles? (meetmethode voor thuis)
Om te achterhalen hoeveel gas er nog in een gebruikte fles zit, is de nauwkeurigste manier om de gaspatroon met een keukenweegschaal te wegen. Gaspatronen bevatten altijd ongeveer 100-110, 230 of 450 gram gas. Als je het totale gewicht van je patroon kent (je kan het in onderstaande tabel opzoeken in de laatste kolom), dan kan je mits een simpele berekening uitrekenen hoeveel gas nog overblijft.
Voorbeeld:
Stel je hebt een MSR IsoPro-patroon van 227 gram (dit is de hoeveelheid gas) die je inmiddels al enkele malen gebruikt hebt. De weegschaal geeft 250 gram aan. Het tarragewicht of leeggewicht van de patroon is 143 gram (370 totaalgewicht - 227 gasgewicht). Nu trek je van de gewogen 250 gram het tarragewicht 143 gram af, dus 250-143=107 gram. Er blijft dus 107 gram over van de oorspronkelijke 227 gram en dus iets minder dan de helft.
Hoeveel gas zit er nog in mijn gebruikte fles? (meetmethode voor onderweg)
Een andere methode om na te gaan hoeveel gas je nog hebt terwijl je op stap bent, is om op voorhand (dus thuis) een volle en een lege patroon in water te leggen. Je brengt markeringen aan tot waar het water reikt bij zowel de volle als de lege patroon. Die markeringen breng je dan over op de al dan niet gebruikte gaspatronen die je meeneemt op je tocht. Zodoende kan je tijdens je tocht in het oog houden hoeveel brandstof je nog hebt en kan je dit ten allen tijde nagaan zolang je ergens water (een meer, vijver, kalme waterloop,...) ter beschikking hebt. MSR heeft op zijn twee kleinste modellen van 110 en 227 gram markeringen aangebracht, zodat je het voorbereidende werk thuis niet meer hoeft te doen.
Welke gas in welke omstandigheden?
Wanneer je een gaspatroon koopt lijkt het alsof er eigenlijk geen gas in de patroon zit, maar een vloeistof. Eigenlijk is dit een tot vloeistof gecomprimeerd gas. Indien die compressie niet zou plaatsvinden en er dus een luchtig gas in de patroon zou zitten, dan zou je slechts een fractie van het volume gas ter beschikking hebben om te branden. Elk soort gas heeft een bepaald kookpunt, waarbij de vloeistof verdampt en dus weer een echt gas wordt. In gaspatronen voor outdoorgebruik zit een mengeling van propaan, isobutaan en/of butaan.
Van die drie gassen is propaan de beste keuze bij vriestemperaturen. Propaan verdampt immers al vanaf -42°C, wat dus betekent dat het bij alle temperaturen daarboven verdampt en dus gebruikt kan worden om te verbranden. Dat een gaspatroon niet enkel gevuld is met propaan heeft te maken met de enorme dampdruk van propaan. Zou je 100% propaan willen meenemen op een trektocht, dan heb je een zwaarder patroon nodig die deze druk kan weerstaan (de kleinste propaancartouches wegen ongeveer 950 gram) en een zwaardere gasbrander die geschikt is voor deze druk. De normale outdoor gaspatronen, die volgens een EN-norm gemaakt worden, kunnen de druk van kleinere hoeveelheden propaan wel aan. Meestal zal het aandeel propaan tussen de 20 à 30% schommelen.
De mengeling wordt aangevuld met isobutaan en/of butaan (ook wel n-butaan). Isobutaan is, als je zo wil, een verbeterde versie van butaan. Zo heeft isobutaan een kookpunt van -12°C, wat dus betekent dat het tot die temperatuur kan verdampen. Butaan daarentegen heeft een kookpunt van ongeveer 0°C. Bij vriestemperaturen behoudt butaan zijn vloeibare vorm, zal niet verdampen en dus kan er geen verbranding plaatsvinden. Dat gas is daarom niet geschikt voor winterse trektochten.
In de bovenstaande tabel heb ik per merk de gasmengelingen vermeld. Zoals je ziet zijn er merken die 70 en 80% butaan gebruiken waarmee je dus in de winter weinig kan aanvangen. Het is niet zo dat omdat er propaan aanwezig is in de mengeling, dat een propaan/butaanmengeling plots goed is voor temperaturen onder het vriespunt. Integendeel. Het aandeel propaan zal gewoon opgebruikt worden en plots zal je, ondanks het feit dat er nog gas - in dit geval butaan - in de cartouche aanwezig is (de vloeistof die je hoort als je de patroon schudt), een zwakke en tenslotte uitdovende vlam krijgen. Kies dus bij lichte vriestemperaturen steeds voor een mengeling van propaan en isobutaan en probeer butaan te vermijden. Je gaat dus best voor gascartouches van Primus (Winter of Power Gas), Jetboil, MSR of GSI. Tijdens de zomermaanden is een mengeling met butaan echter geen verkeerde keuze en kan je het Summer Gas van Primus, evenals gas van Coleman of Campingaz gebruiken. De patronen van Edelrid en Optimus zijn ook goed bij temperaturen tot ruim boven het vriespunt. Bij extreme vrieskou kan je ook met de propaan/isobutaanmengeling weinig aanvangen. Zoals gezegd blijft isobutaan vanaf -12°C in een vloeibare staat en kan dus niet verdampen. En propaan heeft zijn beperkingen door de enorme dampdruk waardoor je dus geen kleine, lichte patronen hebt met 100% propaan.
Weet dat bijna alle gaspatronen die in Europa verkrijgbaar zijn uit dezelfde fabrieken in Korea komen, ongeacht het merk. Campingaz is één van de uitzonderingen op de regel, made in France. Let op: bij het gebruik van een omgedraaid gascartouche met bijbehorende brander (denk maar aan de MSR WindPro of MSR Whisperlite) wordt het gas in zijn vloeibare vorm verbrand en kan je ook bij lagere vriestemperaturen op butaangas koken. Je kan er dan nog ongeveer een tiental graden extra uitpersen.
3 dingen die een invloed hebben op de gasautonomie
Gasbrander (hoe efficiënt is de gasbrander?)
Output (ventiel helemaal opengedraaid?)
Wind (staat de brander uit de wind?)
Hoeveel gas heb ik nodig tijdens mijn trektocht?
Om deze vraag te beantwoorden ga ik ervan uit dat je geen hele maaltijden gaat toebereiden, maar enkel water aan de kook wilt brengen voor een warme drank of om toe te voegen aan gevriesdroogde maaltijden. Voor je een berekening kan maken, moet je eerst al een voedingsplan hebben. Je moet weten wanneer je wat eet of drinkt en hoeveel water je daarvoor aan de kook moet brengen.
Voorbeeld: Als ontbijt eet ik enkele koffiekoeken en drink graag een kopje thee van 25cl (250ml). 's Middags eet ik een gevriesdroogde maaltijd waarvoor ik 450ml nodig heb. Voor het avondmaal heb ik 400ml nodig, samen met nog een kopje thee (250ml). Voor deze ene dag heb ik moet ik dus 250 + 450 + 400 + 250 = 1350 ml ofwel 1,35 liter water aan de kook brengen.
Dit is een voorbeeld voor één dag, maar dezelfde berekening maak ik natuurlijk voor elke dag dat ik wandel. Daarna is het zaak de kooktijd en de brandtijd van de gasbrander te kennen, evenals de inhoud van je gaspatroon. Voor de Optimus Crux Lite die ik heb vind ik op de website van de fabrikant dat het gaat om 3 minuten per liter en een maximale brandtijd van tot 90 minuten met een Optimus-gaspatroon van 230 gram. Dat wil dus zeggen dat ik theoretisch tot 30 liter water (90 / 3) aan de kook kan brengen. Als ik elke dag de 1,35 liter uit mijn voorbeeld zou verbruiken, dan kom ik dus volgens de theorie zo'n 22 dagen (30 liter / 1,35) toe. Een fabrikant houdt echter geen rekening met variabelen die het gasverbruik drastisch kunnen beïnvloeden, zoals de buitentemperatuur, wind en hoogte. Daarom staat er in de beschrijving ook "tot 90 minuten", want in de realiteit is dat beduidend minder. Meestal kan ik met een gascartouche van 230 gram ongeveer 20 à 22 liter water aan de kook brengen mits gebruik van mijn windscherm.
Nog enkele tips
Als je je brander op maximale output zet, dan kan de gasfles erg koud aanvoelen en in sommige gevallen zelfs wat aanvriezen. Normaal wordt het gasmengsel opgewarmd door de buitentemperatuur. Die warmte is nodig om de vloeistof om te zetten in gas. Als je op een laag vuurtje water opwarmt, dan zal dit minder een probleem vormen. Maar bij maximale output heeft die warmte geen tijd om het mengsel op te warmen. Daardoor koelt de vloeistof af. Als die afkoeling te groot is, dan kan de brander niet meer efficiënt werken en kan de vlam zelfs doven. Bij koude heb je daar dus nog meer last van. Hou de gaspatroon daarom warm - voor gebruik - als je in koude omstandigheden je brander efficiënt wil gebruiken. Zo kan je op voorhand je patroon in de slaapzak of jas stoppen. Een andere mogelijkheid is om de patroon onder te dompelen in water. Zolang het water bij vriestemperaturen niet bevroren is, is dat nog altijd warmer dan de buitenlucht.
Uit het bovenstaande volgt ook dat als je de brander volledig opendraait hij minder efficiënt werkt dan wanneer je de vlam ietsje kleiner houdt. Om het gasverbruik verder te optimaliseren werk je best ook met een windscherm. Heb je dat niet, kies dan voor een beschutte plek, uit de wind. Gebruik ook een deksel op je kookpot zodat de waterdamp en dus warmte-energie behouden blijft.
Er wordt al eens gezegd dat een gasbrander op grote hoogte niet goed zou werken. Het probleem ligt niet bij de hoogte maar eerder bij de buitentemperaturen, zoals eerder aangehaald. Echter, hoe hoger je gaat hoe lager het kookpunt van water en dus hoe langer je nodig hebt om iets klaar te maken. Zo zal water op 3000 meter hoogte reeds bij 90°C aan de kook gaan. Als je dan water bij je gevriesdroogde maaltijd voegt, zal je het ietsje langer moeten laten 'trekken' om te compenseren.
Elk nieuw gaspatroon komt met een plastieken dop. Hou die dop bij. Zo voorkomt hij dat er vuil op de schroefdraad van de cartouche komt en dat je zo het mechanisme van je brander beschadigt. Als extraatje voorkom je ook corrosie (roest) van schroefdraad én klep als je cartouche in je kookpot bewaart. Nog een laatste kanttekening: het bijvullen van gaspatronen is mogelijk, maar wordt ten zeerste afgeraden door de fabrikanten. Begin er dus niet aan, tenzij je 100% zeker bent van wat je doet.
Wat met lege patronen?
Uiteraard is de grote vraag: "Wat doe je met de lege gaspatronen als je ze niet mag bijvullen?" Tot mijn grote spijt kan daar - althans voor België (wie de regels in Nederland kent, mag me altijd contacteren) - geen concreet antwoord op gegeven worden.
Lege gaspatronen mogen normaal gezien niet met het huisvuil meegegeven worden. Sommige containerparken accepteren ze, maar de kans is even groot dat ze geweigerd worden omdat ze daar eigenlijk niet thuishoren wegens explosiegevaar en het feit dat er maar een beperkt aantal explosieve goederen of hun containers in zo'n containerpark opgeslagen mogen worden. De containerparken zullen jou allicht naar het OVAM (Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij) doorsturen om een oplossing te zoeken, of zeggen dat lege patronen gewoon bij het huisvuil mogen, mits er een gat in te prikken. Echter zullen ze jou bij OVAM doorverwijzen naar FeBuPro (Federatie Butaan en Propaan) of terug naar het containerpark. En bij FeBuPro sturen ze jou naar Mijngasfles.be (ja, die website bestaat echt wel) waar echter staat dat "... u dient contact op te nemen met de eigenaar van het merk van de gasfles". Neem je contact op met de fabrikant van de gaspatronen, dan verwijzen ze jou door naar de verdeler, de winkel dus, die jou op zijn beurt doorstuurt naar... het containerpark. Kortom: een vicieuze cirkel.
Vond je dit artikel nuttig? Laat dan hieronder een commentaar achter en/of klik op het hartje helemaal onderaan rechts om te liken!
Interesse in meer Tips & Tricks? Klik dan op de gloeilamp hiernaast om alle artikels te lezen.
Bronnen & Interessante links :
Artikel Adventures in Stoving: "Gas Stoves: How cold can I go?"
Artikel MSR Gear: "The ins and outs of canister fuels"
Artikel Primus: "All about gas"
Bushwalking NSW: "FAQ Fuel Mixtures"
Artikel Jetboil: "Butane vs Propane stove: Why not both?"